De sinterklaastraditie is waardevol Nederlands immaterieel erfgoed, gevormd gedurende vele honderden jaren. Deze geschiedenis leest als een biografie van Nederland. Betekenisvolle perioden en gebeurtenissen zijn herkenbaar in de huidige traditie.
De bekering van de Europese bevolking tot het christendom beslaat een lange periode van de geschiedenis en heeft een bepalende invloed op de Europese cultuur. Deze kerstening is herkenbaar in de sinterklaastraditie, waarin heidense en christelijke elementen zijn gecombineerd. Het is een spiegel voor de Europeaan: wij zijn gekerstende heidenen.
Hoewel velen inmiddels ook de christelijke godsdienst hebben verlaten, is onze culturele achtergrond onlosmakelijk met het christendom verbonden. Datzelfde geldt voor het heidendom dat nog in diverse vormen aanwezig is.
De confrontatie tussen het christendom en de inheemse, heidense Europese godsdiensten vinden we terug in de tegenstelling wit en zwart, waarin wit staat voor het christendom en zwart voor het heidendom. Het zwart is de laatste decennia oppervlakkig geïnterpreteerd als een huidskleur, maar er blijkt een diepe, religieuze betekenis achter te zitten.
Gedurende meer dan 1000 jaar vormt de islam, die als een heidense godsdienst wordt gezien, de belangrijkste bedreiging voor het christelijke Europa. Als gevolg daarvan wordt de moslim als zwarte moor weergegeven.
Een spiegel van de Nederlandse geschiedenis en cultuur
De huidige Sint Nicolaascultus heeft niet een enkele oorsprong. Gedurende ruim 1000 jaar is hij gevormd uit gebeurtenissen en omstandigheden die voor de gewone Nederlandse en Europese bevolking van grote invloed zijn geweest:
- Dodencultus
- Winterseizoen
- Kerstening
- Heiligenverering
- Ontstaan van de Zuiderzee
- Strijd tegen de islam
- Islamitische slavernij
- Reformatie
- Sinterklaaskermis
- Gildestelsel
- Emancipatie van katholieken
- Postkoloniale geschiedvervalsing
Deze opsomming bewijst dat we de huidige Sint Nicolaascultus kunnen beschouwen als levende cultuurgeschiedenis en daarmee als uniek en uiterst waardevol cultureel erfgoed.
Lees hieronder verder over:
Betekenis en oorsprong van elementen van de Sinterklaastraditie
Sint Nicolaas in West-Europa
De kerstening veroorzaakt een waterscheiding in de Europese geschiedenis, religie en cultuur. De confrontatie tussen het inheemse, heidense wereldbeeld en het christelijke geloof is in huidige tradities als het sinterklaasfeest nog altijd herkenbaar. Daarin wordt het christendom met wit aangegeven en het heidendom met zwart. Deze kleuren verwijzen ook naar tegenstellingen binnen het heidense wereldbeeld, waar de dood en de winter in tegenstelling staan tot het leven en de zomer.
Sint Nicolaas is gedurende de 10e eeuw vanuit Italië in West-Europa geïntroduceerd. Hij heeft geleidelijk diverse elementen overgenomen van andere heiligen, zoals Sint Maarten, die al veel eerder bekend waren en in veel gevallen opvolgers zijn van heidense goden.
Sint Nicolaas heeft zijn populariteit grotendeels te danken aan zijn rol in de strijd tussen Europa en de islamitische wereld. Hij bevrijdt Europese slaven uit slavernij en bekeert plunderende moslims tot het christendom. Moslims worden als heidenen gezien en worden daarom zwart verbeeld, als zwarte moren. Deze betekenis van Sint Nicolaas is al vanaf de vroege middeleeuwen bekend in Italië. Vanaf de 11e eeuw, dus na de verwoesting van Santiago de Compostella door moslims in 997, verspreidt de reputatie van Sint Nicolaas als beschermheilige tegen de islam zich over de rest van West-Europa. De Sint Nicolaasspelen in Frankrijk uit de 12e eeuw bevestigen dat.
Als gevolg van de Turkse invallen in de Balkan en de slavenjachten door Turken en Tataren in Zuid-, Oost- en Midden-Europa, krijgt Sint Nicolaas als bevrijder van slaven een nieuwe impuls.
De Sint Nicolaastraditie is in een later stadium sterk beïnvloed door de heidense dodencultus. Binnen het inheemse Europese wereldbeeld is de midwintertijd magisch, want dan komen de doden uit de onderwereld tevoorschijn. Daaronder valt ook het leger van dolende zielen onder aanvoering van de heidense godin Perchta. De doden zijn onder invloed van de kerk duivels geworden en verbonden geraakt aan Sinterklaas.
Sint Nicolaas in Nederland
Nederland is een land van handelaren en zeelieden met Sint Nicolaas als hun beschermheilige. Daarnaast wordt hij, als gevolg van de Sint Nicolaasvloed van 1196, geassocieerd met het ontstaan van de Zuiderzee. Na de reformatie verdwijnt de Nederlandse Sint Nicolaas als bisschop uit de openbaarheid. Het feest blijft echter wel uitgebreid gevierd worden. Door de afwezigheid van de heilige, komen de heidense elementen op de voorgrond. De dood, de winter en de slavenjagende moor komen, als duivelse schrikfiguur, midden in de nacht langs om kinderen in de zak mee te nemen.
In Nederland wordt de rol van Sint Nicolaas als beschermheilige tegen de islam relevant door Barbarijse piraten die tienduizenden Nederlandse zeelieden meevoeren naar Noord-Afrikaanse slavenmarkten. Dit aspect is waarschijnlijk in de vorm van de aankomst per stoomboot onderdeel geworden van de sinterklaastraditie. De aanleiding hiervoor is de aankomst van de islamitische slavenjager Murad Rais in Veere in 1623. Een schilderij van Cornelis Troost uit 1740 bevestigt de hypothese dat deze aankomst in de volksoverlevering bekend is gebleven en met Sinterklaas in verband werd gebracht.
Als gevolg van de emancipatie van katholieken komt na 1848 de bisschop weer terug. Tegelijkertijd wordt de katholieke middeleeuwse literatuur over de Frankische strijd tegen de islam herontdekt. De grote held in de strijd, Guillaume d’Orange (Nederlands: Willem van Oranje) wordt gezien als voorouder van het Nederlandse koningshuis. Zo blijkt de sinterklaastraditie, het nieuw ingestelde koningshuis en de strijd tegen de islam met elkaar verband te houden.
Omdat Sinterklaas nu weer een bisschop is, worden de zwarte heidense schrikfiguren samengevoegd met de islamitische moor, de komediant van de sinterklaaskermis en de gildeknecht van het Sint Nicolaasgilde. Het resultaat, Zwarte Piet, is volledig gebaseerd op dan al bestaande Sint Nicolaasgebruiken. Zijn geschiedenis gaat terug naar de periode van de kerstening en daarvóór. Het zwarte gezicht is het oudste en meest bepalende element van Zwarte Piet. Het staat voor de winter, de dood, de duivel en de moslim. Kortom, het belichaamt zo’n 2000 jaar Europese en Nederlandse religieuze historie.
Er is vaker gepoogd de sinterklaastraditie van bovenaf aan te passen. Deze studie laat zien dat het slechts heeft geleid tot tijdelijke veranderingen die in een later stadium weer teniet zijn gedaan. De volkstraditie heeft de eigenschap zich op een ongrijpbare manier onder druk te kunnen handhaven en weer op te bloeien. Een diepgewortelde volkstraditie laat zich niet knechten.
Elementen van de sinterklaastraditie
Sint Nicolaas
Er is al meer dan 100 jaar een discussie gaande of Sint Nicolaas een christelijke of heidense oorsprong heeft. Uit dit onderzoek blijkt dat Sint Nicolaas een christelijke heilige is. Omdat hij relatief laat in West-Europa is geïntroduceerd, heeft hij niet direct kunnen wortelen in de Germaanse mythologie. Bovendien lijkt hij in de eerste eeuwen van zijn aanwezigheid een puur kerkelijke heilige te zijn geweest. Hij is dus geen gekerstende Wodan.
Later zijn aan de cultus rond Sint Nicolaas heidense elementen toegevoegd, afkomstig van de winter- en dodencultus. Zij zijn in de vorm van onder andere duivels aan Sint Nicolaas verbonden geraakt. Tijdens de reformatie verdwijnt de bisschop uit protestantse sinterklaasfeesten, waardoor de heidense figuren op de voorgrond treden. In de 19e eeuw is de heilige als bisschop teruggekeerd.
Het witte paard
Het vaak geopperde idee dat het paard afstamt van het paard van Wodan is op basis van dit onderzoek onwaarschijnlijk. Een christelijke herkomst ligt meer voor de hand. Sinterklaas rijdt in veel vormen van de traditie op een paard of ezel, maar hij kan ook zonder paard komen. We zien dit ook bij andere heiligen zoals Sint Maarten. Deze verscheidenheid laat de gelijkenis met Jezus zien, die loopt of op een ezel of een paard rijdt.
Het paard van Sinterklaas kan over daken rijden. In de christelijke traditie zijn paarden die door de lucht vliegen niet ongebruikelijk. Sinterklaas is aantoonbaar beïnvloed door Santiago die tijdens veldtochten tegen de moren in de lucht op zijn witte paard is waargenomen. Het element van over daken rijden is waarschijnlijk toegevoegd om het verhaal consistent te maken met het idee dat hij cadeautjes via de schoorsteen bezorgt.
Spanje
Er bestaan diverse parallellen tussen Santiago en Sint Nicolaas. Een daarvan is het element Spanje, dat door Sint Nicolaas is overgenomen van Santiago. Santiago is in Nederland al zeer belangrijk in de periode dat Sint Nicolaas populair wordt. Vanaf de 13e eeuw overvleugelt Sint Nicolaas alle andere heiligen en neemt elementen uit hun cultussen over. In het liedje “Sinterklaas goedheiligman” gaat Sint Nicolaas vanuit Amsterdam naar Spanje. Hiermee wordt gerefereerd aan de pelgrimsroute naar Santiago de Compostella.
Aankomst per stoomboot
Dit onderzoek toont aan dat Sint Nicolaas nauw verbonden is met islamitische slavernij en piraterij. Het is daarom te verwachten dat de aankomst van een islamitische piraat in de sinterklaastijd in de 17e eeuw door de bevolking wordt herkend als een typische sinterklaasgebeurtenis. De aankomst werkt als een echo van de bekende Sint Nicolaaslegenden over Adeodatus en de legende over het geroofde icoon. Het is aannemelijk dat het verhaal van deze aankomst in de jaren daarna tijdens Sinterklaas is doorverteld.
De analyse van een schilderij van Cornelis Troost laat zien dat er waarschijnlijk een volksverhaal heeft bestaan waarin een verband werd gelegd tussen deze piraat en Sinterklaas. Het verhaal is in 1850 voor het eerst op papier gezet door Jan Schenkman in het gedicht: Zie ginds komt de stoomboot. De Jong heeft deze aankomst in 2017 voor het eerst met de islamitische piraat Murad Rais in verband gebracht. Dit idee is door de wetenschap afgewezen, waarschijnlijk omdat het niet past in het heersende postkoloniale wereldbeeld.
De rol van knecht
De rol van knecht valt toe te schrijven aan de gildeknecht van het Sint Nicolaasgilde. Hij heeft zowel administratieve als ceremoniële taken. Zo loopt hij voorop in processies waarin het gilde zich in de stad presenteert. De gildeknecht draagt een roe als attribuut. De gildeknecht is door De Jong in 2020 geïdentificeerd als bron van de rol van de knecht van Sinterklaas.
De grappen en de kleding
De kleding en de komische rol van Zwarte Piet zijn afkomstig van de komediant van de populaire sinterklaaskermis. Deze kermis heeft eeuwenlang in Amsterdam, Den Bosch en andere steden en dorpen in Nederland en België plaatsgevonden. Op de kermis kwamen komedianten voorstellingen geven. Van schilders als Jan Steen en Frans Hals weten we dat deze komedianten precies zo gekleed waren als Zwarte Piet tegenwoordig. De Jong heeft in 2018 aannemelijk gemaakt dat de komediant van de Sinterklaaskermis een voorloper is van Zwarte Piet.
De komediant als voorloper betekent tevens een directe afwijzing van de postkoloniale hypothese dat de kleding en het grappige gedrag afkomstig zouden zijn van de Amerikaanse blackface. Relevante wetenschappers weigeren hierover inhoudelijk discussie te voeren en houden liever vast aan hun postkoloniale alternatieve waarheid. Een gevolg van de weigering is dat de komediant, alsook de gildeknecht en de islamitische slavenjager, buiten het wetenschappelijk forum wordt gehouden.
De zwarte kleur
Zwart is een bepalende eigenschap van Zwarte Piet. De kleur is terug te voeren naar de heidense, voorchristelijke religie waarin de winter en de dood als cyclische tegenstelling werd gezien tot de zomer en het leven. Onder invloed van het christendom zijn de doden in zwarte duivels veranderd. Er is sprake van een tegenstelling tussen christendom, wit, en heidendom, zwart. De zwarte kleur is ook gaan gelden voor de moslim, omdat die ook als heiden wordt gezien. De zwarte moslim, de moor, is in diverse gebieden in Europa onderdeel van de Sint Nicolaascultus.
De zwarte kleur wordt in veel wetenschappelijk onderzoek in verband gebracht met trans-Atlantische slavernij en met de Amerikaanse blackface. Er bestaat geen enkele bron voor deze verbanden. Het idee is afkomstig van vooroordelen van mensen die onvoldoende bekend zijn met de Nederlandse en Europese cultuur. Omdat er geen bronnen voor zijn en omdat het zwart overtuigend op een andere manier verklaard kan worden, moet dit breed verkondigde vooroordeel worden afgewezen.
Deze tekst is afkomstig uit Sint Nicolaas en de verborgen geschiedenis van Europa